CoÄŸrafi Bilgi Sistemi (CBS) Nedir?
CoÄŸrafi Bilgi Sistemleri (CBS), İngilizce Geographical Information Systems (GIS) ifadesinin Türkçe’ye çevrilmiÅŸ hali olup, kullanıcıların çok farklı disiplinlerden olması nedeniyle, bu kavram da deÄŸiÅŸik ÅŸekillerde tanımlanmaktadır. Özellikle CBS’nin dünyada konumsal bilgi ile ilgilenen kiÅŸi, kurum ve kuruluÅŸlar arasında geniÅŸ bir merak uyandırması, geliÅŸmelerdeki hızlı deÄŸiÅŸiklikler, özellikle ticari beklentiler, farklı uygulama ve fikirler, CBS’nin standart bir tanımının yapılmasına henüz izin vermemiÅŸtir. CBS, bazı araÅŸtırmacılara göre konumsal bilgi sistemlerin tümünü içeren ve coÄŸrafi bilgiyi irdeleyen bir bilimsel kavram, bazılarına göre; konumsal bilgileri dijital yapıya kavuÅŸturan bilgisayar tabanlı bir araç, bazılarına göre de; organizasyona yardımcı olan bir veri tabanı yönetim sistemi olarak nitelendirilmektedir. Buna göre en genel haliyle CBS’tanımı aÅŸağıdaki ÅŸekildedir;
“CoÄŸrafi Bilgi Sistemleri; konuma dayalı gözlemlerle elde edilen grafik ve grafik-olmayan bilgilerin toplanması, saklanması, iÅŸlenmesi ve kullanıcıya sunulması iÅŸlevlerini bütünlük içerisinde gerçekleÅŸtiren bir bilgi sistemidir.
CBS BileÅŸenleri
CBS’nin beÅŸ temel bileÅŸeni vardır. Bunlar;
a) Donanım (hardware)
CBS’nin iÅŸlemesini mümkün kılan bilgisayar ve buna baÄŸlı yan ürünlerin bütünü donanım olarak adlandırılır. Bütün sistem içerisinde en önemli araç olarak gözüken bilgisayar yanında yan donanımlara da ihtiyaç vardır. ÖrneÄŸin, yazıcı (printer), çizici (plotter), tarayıcı (scanner), sayısallaÅŸtırıcı (digitizer), veri kayıt üniteleri (data collector) gibi cihazlar bilgi teknolojisi araçları olarak CBS için önemli sayılabilecek donanımlardır. Bugün bir çok CBS yazılımı farklı donanımlar üzerinde çalışmaktadır. MerkezileÅŸtirilmiÅŸ bilgisayar sistemlerinden masaüstü bilgisayarlara, kiÅŸisel bilgisayarlardan aÄŸ (network) donanımlı bilgisayar sistemlerine kadar çok deÄŸiÅŸik donanımlar mevcuttur.
b) Yazılım (software)
Diğer bir deyişle bilgisayarda koşabilen program, coğrafik bilgileri depolamak, analiz etmek ve görüntülemek gibi ihtiyaç ve fonksiyonları kullanıcıya sağlamak üzere, yüksek düzeyli programlama dilleriyle gerçekleştirilen algoritmalardır. Yazılımların pek çoğunun ticari amaçlı firmalarca geliştirilip üretilmesi yanında üniversite ve benzeri araştırma kurumlarınca da eğitim ve araştırmaya yönelik geliştirilmiş yazılımlar da mevcuttur. Dünyadaki CBS pazarının önemli bir kısmı yazılım geliştiren firmaların elindedir. Bu bakımdan günümüzde CBS bu tür yazılımlarla neredeyse özdeşleşmiş durumdadır. En popüler CBS yazılımları olarak Arc/Info, Intergraph, MapInfo, SmallWorld, Genesis, Idrisi, Grass vb. verilebilir. Coğrafi bilgi sistemine yönelik bir yazılımda olması gereken temel unsurlardan bazıları şunlardır;
– CoÄŸrafik veri/bilgi giriÅŸi ve iÅŸlemi için gerekli araçları bulundurması,
– Bir veri tabanı yönetim sistemine sahip olmak,
– Konumsal sorgulama, analiz ve görüntülemeyi desteklemeli,
– Ek donanımlar ile olan baÄŸlantılar için ara-yüz desteÄŸi olmalıdır.
c) Veri (data)
CBS’nin en önemli bileÅŸenlerinde biri de “veri”dir. Grafik yapıdaki coÄŸrafik veriler ile tanımlayıcı nitelikteki öznitelik veya tablo verileri gerekli kaynaklardan toplanabileceÄŸi gibi, piyasada bulunan hazır haldeki veriler de satın alınabilir. CBS konumsal veriyi diÄŸer veri kaynaklarıyla birleÅŸtirebilir. Böylece birçok kurum ve kuruluÅŸa ait veriler organize edilerek konumsal veriler bütünleÅŸtirilmektedir. Veri, uzmanlarca CBS için temel öğe olarak kabul edilirken, elde edilmesi en zor bileÅŸen olarak ta görülmektedir. Veri kaynaklarının dağınıklığı, çokluÄŸu ve farklı yapılarda olmaları, bu verilerin toplanması için büyük zaman ve maliyet gerektirmektedir. Nitekim CBS’ye yönelik kurulması tasarlanan bir sistem için harcanacak zaman ve maliyetin yaklaşık %50 den fazlası veri toplamak için gerekmektedir.
d) İnsanlar (people)
CBS teknolojisi insanlar olmadan sınırlı bir yapıda olurdu. Çünkü insanlar gerçek dünyadaki problemleri uygulamak üzere gerekli sistemleri yönetir ve geliÅŸme planları hazırlar. CBS kullanıcıları, sistemleri tasarlayan ve koruyan uzman teknisyenlerden günlük iÅŸlerindeki performanslarını artırmak için bu sistemleri kullanan kiÅŸilerden oluÅŸan geniÅŸ bir kitledir. Dolayısıyla coÄŸrafi bilgi sistemlerinde insanların istekleri ve yine insanların bu istekleri karşılamaları gibi bir süreç yaÅŸanır. CBS’nin geliÅŸmesi mutlak suretle insanların yani kullanıcıların ona sahip çıkmalarına ve konuma baÄŸlı her türlü analiz için CBS’yi kullanabilme yeteneklerini artırmaya ve deÄŸiÅŸik disiplinlere yine CBS’nin avantajlarını tanıtmakla mümkün olabilecektir.
e) Yöntemler
BaÅŸarılı bir CBS, çok iyi tasarlanmış plan ve iÅŸ kurallarına göre iÅŸler. Bu tür iÅŸlevler her kuruma özgü model ve uygulamalar ÅŸeklindedir. CBS’nin kurumlar içerisindeki birimler veya kurumlar arasındaki konumsal bilgi akışının verimli bir ÅŸekilde saÄŸlanabilmesi için gerekli kuralların yani metotların geliÅŸtirilerek uygulanıyor olması gerekir. Konuma dayalı verilerin elde edilerek kullanıcı talebine göre üretilmesi ve sunulması mutlaka belli standartlar yani kurallar çerçevesinde gerçekleÅŸir. Genellikle standartların tespiti ÅŸeklinde olan bu uygulamalar bir bakıma kurumun yapısal organizasyonu ile doÄŸrudan ilgilidir. Bu amaçla yasal düzenlemelere gidilerek gerekli yönetmelikler hazırlanarak ilkeler tespit edilir.
CBS Nasıl Çalışır?
CBS yeryüzüne ait bilgileri, coğrafik anlamda birbiriyle ilişkilendirilmiş tematik harita katmanları gibi kabul ederek saklar. Bu basit ancak konumsal bilgilerin değerlendirilmesi açısından son derece güçlü bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım, örneğin, dağıtım görevi üstlenmiş taşıma araçlarının optimum yük dağıtımından, planlamaya dayalı uygulamalara ait detay kayıtlarına, atmosferdeki değişimlerin modellenmesine kadar birçok gerçek dünya probleminin çözümüne imkan sağlar.
CoÄŸrafik referanslar
CoÄŸrafik bilgiler, enlem-boylam ÅŸeklindeki coÄŸrafi koordinat ya da ulusal koordinatlar gibi kesin deÄŸerleri veya adres, bölge ismi, yol ismi gibi tanımlanan referans bilgileri içerirler. Bu coÄŸrafik referanslar objelerin konumlandırılmasına yani koordinatı bilinen bir pozisyona yerleÅŸtirilmelerine imkan saÄŸlar. Böylece ticari bölgeler, araziler, orman alanları, yeryüzü kabuk hareketleri ve yüzey ÅŸekillerinin analizleri konuma baÄŸlı olarak belirlenir. CoÄŸrafik referans konumu belirlerken, konum verisi yani koordinat bilgisi seçilecek veri modeline baÄŸlı olarak ifade edilir. Bu ifade ÅŸekli CBS’de iki farklı konumsal veri modeli biçimindedir. Bunlar “vektörel (vector)” ve “hücresel (raster)” veri modelleridir.
Vektörel veri modelleri
Vektörel veri modelinde, nokta, çizgi ve poligonlar (x,y) koordinat değerleriyle kodlanarak depolanırlar. Nokta özelliği gösteren bir elektrik direği tek bir (x,y) koordinatı ile tanımlanırken, çizgi özelliği gösteren bir yol veya akarsu şeklindeki coğrafik varlık birbirini izleyen bir dizi (x,y) koordinat serisi şeklinde saklanır. Poligon özelliğine sahip coğrafik varlıklar, örneğin imar adası, bina, orman alanı, parsel veya göl, kapalı şekiller olarak, başlangıç ve bitişinde aynı koordinat olan (x,y) dizi koordinatlar ile depolanır. Vektörel model coğrafik varlıkların kesin konumlarını tanımlamada son derece yararlı bir modeldir. Ancak, süreklilik özelliği gösteren coğrafik varlıkların, örneğin toprak yapısı, bitki örtüsü, jeolojik yapı ve yüzey özelliklerindeki değişimlerin ifadesinde daha az kullanışlı bir model olarak bilinir.
Raster (hücresel) veri modelleri
Hücresel ya da diÄŸer bir deyiÅŸle raster veri modeli daha çok süreklilik özelliÄŸine sahip coÄŸrafik varlıkların ifadesinde kullanılmaktadır. Raster görüntü, birbirine komÅŸu grid yapıdaki aynı boyutlu hücrelerin bir araya gelmesiyle oluÅŸur. Hücrelerin her biri piksel (pixel) olarak ta bilinir. FotoÄŸraf görüntüsü özelliÄŸine sahip raster modeller, genellikle fotoÄŸraf ya da haritaların taranması (scanning) ile elde edilirler. Vektör ve raster veri modellerinden biri genelde CBS uygulama biçimine göre tercih edilerek kullanılır. Ancak günümüzde her iki model aynı anda da kullanılabilmektedir. Bu tür bir kullanım ÅŸekli CBS’de hybrid (melez) veri modeli olarak bilinmektedir.
Coğrafi Bilgi Sistemleri Ders Notu PDF İçin Tıklayın.