Dünya’nın Yapısı ve OluÅŸum Süreci

DÃœNYA’NIN TEKTONÄ°K OLUÅžUMU

Dünya’nın ne zaman, nasıl ve hangi maddelerden oluÅŸtuÄŸu, tarih boyunca bilim insanlarının en önemli araÅŸtırma konularından biri olmuÅŸtur. Bilimsel geliÅŸmelere baÄŸlı olarak 19 ve 20. yüzyıllarda bu konuda çeÅŸitli fikir ve kuramlar ileri sürülmüştür. Ortaya atılan bu düşüncelere göre Dünya, günümüzden yaklaşık 4,6 milyar yıl önce kızgın gaz ve toz bulutlarının sıkışması sonucu oluÅŸmuÅŸ ve ekseni etrafında dönerek soÄŸumaya baÅŸlamıştır. YoÄŸunluÄŸu ve sıcaklığı fazla olan maddeler Dünya’nın merkezinde toplanmış, az olanlar ise dış kısmında kalmıştır. Bunun sonucunda Dünya; yoÄŸunluk ve sıcaklık bakımından yer kabuÄŸu, manto ve çekirdek olmak üzere üç katmandan oluÅŸmuÅŸtur. Bu katmanlara geosfer adı verilmektedir.

Jeolojik olayların ve oluÅŸumların tarihlendirildiÄŸi, kayaçların yaşının saptandığı çalışma alanına jeokronoloji denir. Metamorfik (baÅŸkalaşım) kayaç olan Acasta Gnaysları, dünyada ÅŸu ana kadar tespit edilen en yaÅŸlı kayaç türüdür. Kanada’nın kuzeybatısında bulunan Great Slave Lake yakınlarında bulunan bu kayaçların 4,03 milyar yıl yaşında olduÄŸu hesaplanmıştır.

1. Dünya’nın İç Yapısı

Dünya’nın Katmanları

Yer KabuÄŸu
• Farklı özellikteki kayaçlardan oluşan yer kabuğuna litosfer ya da taş küre adı verilir.
• Yoğunluk, sıcaklık ve kalınlığı diğer katmanlardan daha azdır.
• Ortalama kalınlığı 35 km olup okyanusların altında kalınlığı az (yaklaşık 8-10 km), kıtaların altında ise fazladır (bazı yerlerde 70 km’ye kadar).
• Sial (granitik kabuk) ve sima (bazaltik kabuk) olmak üzere iki farklı katmandan oluşur.
• Yer kabuğunun üst kısmında bulunan sial katmanına kıtasal kabuk da denir. Bileşiminde silisyum ve alüminyum elementleri çoğunlukta olduğu için bu katmana sial adı verilmiştir.
• Sial katmanının altında bulunan sima katmanına okyanusal kabuk da denir. Bileşiminde silisyum ve magnezyum elementleri çoğunlukta olduğu için bu katmana sima adı verilmiştir.

Manto
• Yer kabuğunun altından başlayıp yaklaşık 2900 km derinliğe kadar uzanır.
• Dünya’nın toplam hacminin yaklaşık %84’lük kısmını oluÅŸturur.
• Bileşiminde magnezyum ve demir elementleri daha fazladır.
• Bazı özellikleri birbirinden farklı olan üst ve alt manto şeklinde iki katmandan oluşur.
• Yer kabuğunda meydana gelen tektonik kökenli olayların kaynağıdır.
• Sıcaklığı, 2000-5000 °C arasında değişmektedir.
• Yer kabuğuna yakın olan üst kısmına astenosfer adı verilir.

Çekirdek
• Mantodan sonra yaklaşık 2900-6370 km arasında yer alan ve Dünya’nın merkezinde bulunan katmandır.
• Yoğunluğu, sıcaklığı ve kalınlığı en fazla olan katmandır. Yüksek oranda demir ve nikelden oluşur.
• Yapısında daha çok nikel ve demir bulunduğu için bu katmana nife ya da ağır küre de denir.
• İç ve dış çekirdek olmak üzere iki katmandan oluşur.
• Üzerindeki katmanların basıncı nedeniyle iç çekirdeğin katılaştığı düşünülmektedir.
• İç çekirdekte sıcaklık 6000 °C civarındadır.
• İç çekirdekteki yüksek sıcaklığın etkisiyle dış çekirdeğin ergimiş hâlde olduğu tahmin edilmektedir.

2. Levha TektoniÄŸi

Üzerinde yaşadığımız yer kabuğu, uzaydan bakıldığında tek bir parçadan oluşmuş gibi görünür. Ancak son yüzyılda yapılan araştırmalar, yer kabuğunun yapboz gibi parçalardan oluştuğunu göstermektedir. Yer kabuğunu oluşturan bu parçalara levha adı verilir. Okyanusal, kıtasal ve okyanusal-kıtasal nitelik taşıyan levhalar, on iki adet büyük ve çok sayıda da küçük parçadan oluşmaktadır. Levhalar, tıpkı suyun üzerinde yüzen bir sal gibi manto üzerinde hareket hâlindedir.

Levhaların hareket etmesiyle ilgili birçok kuram ileri sürülmüştür. Bu kuramların en bilineni, 1915 yılında Alfred Wegener (Alfiret Vegener) tarafından ortaya atılan Kıtaların Kayması Kuramı‘dır. Buna göre kıtalar, baÅŸlangıçta Pangea adı verilen tek kara parçasından oluÅŸmakta; Pangea’yı çevreleyen okyanusa da Panthalassa (Pıntalasa) denilmekteydi. Zaman içerisinde yer kabuÄŸunun hareket etmesiyle Pangea ikiye ayrıldı ve kuzeyde Laurasia (Lavrasya), güneyde ise Gondwana (Gondvana) adı verilen kıtalar oluÅŸmuÅŸtur. Bu kıtalar arasına suların dolmasıyla da Tethys (Tetis) Denizi meydana gelmiÅŸtir. Levhaların hareketi ile yer kabuÄŸu parçalanarak yeryüzü bugünkü görünümünü almıştır. Levha hareketleri bugün de devam ettiÄŸi için yeryüzü deÄŸiÅŸmeye devam edecektir. Levhalar, her yıl santimetrelerle ifade edilebilecek kadar küçük ölçüde ve yavaÅŸ hareket etmektedir. Bu nedenle insanlar bahsedilen hareketleri hissetmez, sadece bilimsel yöntemlerle ölçebilirler.

A. Wegener’in kuramı, 1950 yılında geliÅŸtirilerek Levha TektoniÄŸi Kuramı adını almıştır. Bu kurama göre levhaları hareket ettiren güç mantodan gelir. ÖrneÄŸin suyla dolu bir tencere ısıtıldığında ısınan su yukarı, üstte soÄŸuyan su ise aÅŸağı doÄŸru hareket eder. Burada olduÄŸu gibi çekirdeÄŸin sıcaklığından dolayı manto içerisinde ergimiÅŸ hâlde bulunan maddelerde benzer bir hareket baÅŸlar. Bu harekete konveksiyonel akımlar denir. Levhalar, bu akımların etkisiyle hareket eder. Levhaların hareketleri; yaklaÅŸma, uzaklaÅŸma ve yanal yer deÄŸiÅŸtirme olmak üzere üçe ayrılır.

Dünya’nın Yapısı ve OluÅŸum Süreci Ders Notu PDF İçin Tıklayın.

Doç. Dr. Rüştü ILGAR Evren ve Dünya’nın OluÅŸumu Ders Notu PDF İçin Tıklayın.

Doç. Dr. Rüştü ILGAR Yerkürenin iç Yapısı Ders Notu PDF İçin Tıklayın.