Türkiye’nin Jeolojik Zamanlara Göre Geçirdiği Evreler:
A) I. Zaman (Paleozoik): Bu devir 540 Milyon yıl önce başladı ve 370 milyon yıl sürdü. Ülkemizin yerinde Tetis Denizi (Jeosenklinal-Tortullaşma Alanı) bulunuyordu. Yan basınçlara uğrayan bu kısım yer yer kıvrılıp, yükselmiş ve basıklaşmış ve de sertleşmiştir. Bu sert kütlelere Masif denir. Bu zaman arazileri yaşlı, oturmuş ve sert olduğu için deprem açısından güvenlidir. olduğu içinBu jeolojik zamanın (Karbonifer) döneminde gör ormanlar yetişmiş ve bu bitki kalıntılarının göllerde birikmesiyle Zonguldak çevresi taş kömürü yatakları oluşmuştur. Yurdumuzda 1. zamanda oluşmuş metamorfik ve tortul araziler bulunur. Türkiye’nin remelini oluşturan metamorjik araziler, Yıldız Dağları, Güneydoğu Toroslar, Batı An. Saruhan –Menteşe veya Menderes masifinde yer alır. Ayrıca İç An. Alanya-Aramur arasında. Sert kireç taşları (Tortul ve hafif metamofik) ve Başkalaşım Kayalar (Gnays ve Şistler)
B) II. Zaman (Mezozoik): Yer kabuğunun kırıklarla kıtalara ayrılmaya başladığı bu devirde dinozorlar yaşamıştır. Sıcak iklimler yaygındır ve volkanizma azdır. İklim bölgeleri oluşmaya başlamıştır. 170 Milyon yıl süren bu devirde önceki devirde oluşan kıvrımlar aşınarak Peneplenler oluşmuştur. Deniz yükselmesiyle tekrar sular altında kalan Peneplenler yine tortullaşmaya başlamıştır. Bu dönem Alp Kıvrımlarına hazırlık dönemidir. Bu zamanda Türkiye’nin büyük bir bölümünde Tetis dizisi bulunuyordu. Akarsuların taşıdığı malzemeler bu denizin tabanında tortul tabakalar oluşturmuştur. Bu tortul tabakalar kırılarak kireçtaşları oluşmuştur. Bu nedenle Toroslar ve Kuzey Anadolu dağlarında bu araziler geniş yer kaplar. Karadeniz kıyılarında Samsun-Zonguldak arasında, kumlu ve kireçtaşı tabakaları görülür. D.Anadolu’da Mercan Dağları, K.Anadolu Dağları, Toros Dağlarının Batı Bölümü, İstanbul’un her iki yakası, Güney Doğu Torosların Güney kısımları ve Doğu Anadolu’da yer yer bu arazilere rastlarız. Aynı zamanda tortullarla birlikte volkanlardan çıkan malzemeler yayılmıştır. Bu devirde Serpatin (Deniz altında püsküren yeşil volkanik kaya), kireçtaşı, kumlu-killi-kireçli tortul kayalar meydana gelmiştir.
C) III. Zaman (Tersiyer): 80 Milyon yıl süren bu zamanda Hint – Atlas Okyanusları oluşmuştur. Ayrıca şiddetli volkanizmada gerçekleşmiştir. , bugünkü bitki ve hayvan türleri oluşmuştur. .Bu jeolojik zamanın başlarında ülkemiz sıcak ve kurak iklimin etkisi altında kalmıştır. Ülkemiz bugünkü şeklini bu zamanda almaya başlamıştır. Alp-Himalaya kıvrım sistemi ile birlikte Toroslar ve K. Anadolu Dağları oluşmuştur. Karadeniz bir iç denizdi, D.Anadolu ve İç Anadolu’da şiddetli volkanizma yaşanmıştır. Anadolu’nun iç kesiminde yer kabuğunun çökmesiyle çukur sahalar göllerle kaplanmıştır. Buralarda yetişen bitkilerin çürümesiyle linyit kömürleri oluşmuştur. G.Doğu Anadolu petrol yatakları oluşmuştur. Yani Linyit, tuz, petrol,Volkanik kayalar (Andezit)ve boraks yatakları bu devirde oluşmuştur. İç Anadolu’nun doğusu (Kayseri), Doğu Anadolu’nun büyük kısmı, Güney Marmara (Uludağ), Doğu ve Batı Anadolu çöküntü alanları, Güney Doğu Anadolu’nun alçak düzlükleri, Orta Toroslar’da Taşeli Platosu ve İç Anadolu’nun büyük kısmı bu devirde oluşmuştur. Devrin sonlarına doğru ülkemiz Arap yarımadasının sıkıştırması ile faylanmaya uğrayarak kırıklar oluşmuştur. (Deprem alanları)
D) IV. Zaman: Başlarında 2 milyon yıl süren Buzul Çağı yaşanmıştır. İnsan bu devirde ortaya çıkmıştır. Deniz seviyelerinde oynamalar meydana gelmiştir. İstanbul ve Çanakkale Boğazları bu devirde oluşmuştur. Bu zaman başlarında Eğe denizinin bulunduğu saha çökmüştür. Sık sık değişen iklim koşulları nedeniyle etraftaki denizlerde seviye yükselmesi olmuştur. İklim soğuması nedeniyle buzul çağı yaşanmış Türkiye’deki bazı alanlar buzullarla kaplanmıştır. Eğe ve Akdeniz seviyesi şimdiye göre 100m alçalmıştır . İç ve Doğu Anadolu’da volkanizma olayları başlamış ve bazı volkanik dağlar oluşmuştur (Volkanik kayalar olan Bazalt yaygındır). Bu bölgelerimizdeki volkanik dağlar bu devirden kalmadır (İç Anadolu’da Erciyes, Hasan Dağı ve D.Anadolu’da Ağrı, Süphan , Nemrut, Tendürek).
Buzul Çağından sonra 10 Bin yıl süren Buzul Çağı sonrası devir dönemine girilmiştir. İklimin bugünkü haline gelmesi (Yaklaşık 8000 yıl önce) , İnsanların yerleşik hayata geçmeleri, büyük medeniyetler kurmaları ve Türkiye’nin bugünkü haline gelmesi bu devirde olmuştur Akdeniz’in tuzlu suları , tatlı suları olan Karadeniz’e ulaşmıştır. Ayrıca Akarsuların taşıyıp biriktirmesi sonucu oluşan mekanik tortullar bu devirde oluşmuştur. Ülkemizde Karadeniz’deki Akarsu vadileri (Kızılırmak, Yeşilırmak ve Sakarya), Ege’deki Graben ovaları (Gediz, K.Menderes ve B. Menderes Ovaları), Akdeniz-Adana’da Çukurova bu devirde oluşmuştur.
Ülkemizde volkanik faaliyetler ve orojenez çok azalmıştır. Ancak dış kuvvetlerle yer şekillendirilmeye hızla devam edilmektedir.
Doç. Dr. Rüştü ILGAR Jeolojik Devirler Ders Notu PDF İçin Tıklayın.