Başlıca Toprak Tipleri ve Özellikleri
Toprak, üzerinde tüm canlıların barınıp yaşadığı, insan ve hayvan beslenmesi için gerekli ürünlerin yetiştiği yaşayan canlı bir varlıktır ve yaşamın kaynağıdır. Toprak, Fiziksel, kimyasal, organik yollarla parçalanan kayaçların arasına hava, su ve canlıların girmesiyle oluşan katmandır.
Yeryüzündeki topraklar iklim koşulları, kayaçların yapısı, yer şekilleri ve dış güçlerin etkinliğine göre üç ana gruba ayrılmaktadır. Bunlar zonal, azonal ve intrazonal topraklardır.
ZONAL TOPRAKLAR
Bu topraklar genellikle düz ve az eğimli yerlerde oluşmuş topraklardır. Ana kayaların, yerinde ayrışmasıyla oluşurlar. Bu yüzden yerli topraklar da denir. Topraklar oluşum özelliklerine göre taşlı, kireçli, kumlu, humuslu, milli gibi çeşitlere ayrılırlar. Bitki artıklarının zamanla ayrışmasıyla toprağa bitkisel besin maddeleri de karışır buna humus denir. Yağışın bol olduğu, bitki örtüsünün gür olduğu alanlarda görülen topraklar, bitki örtüsü bakımından zengin olduğundan toprakta humus miktarı da fazladır. Yağışın çok olduğu ekvatoral kuşakta yağışlarla toprak çok yıkandığından topraktaki humus oranı azdır. Bu bölgelerde toprak nemli olduğundan koyu renklidir. Zonal topraklarda normal toprak profiline sahiptir. A, B, C horizonları belirgindir.
Dönenceler arasındaki sıcak-nemli tropikal iklim bölgesinin toprağıdır. Rengi kiremit kırmızısıdır. Tropikal kuşakta bitki örtüsü gür olduğu hâlde aşırı yıkanma ve humusun büyük bir kısmının çok sayıdaki mikroorganizmalar tarafından tüketilmesinden dolayı bu topraklar humus bakımından fakirdir. Tarımsal verim bu topraklarda düşüktür. Bu nedenle kimyasal çözülme yeterli olduğu hâlde verimsiz topraklardır.
Akdeniz iklim bölgesinde kireç taşı (kalker) üzerinde oluşan topraklardır. Bünyesinde demir oksit oranı fazla olduğundan renkleri kırmızıdır. Sulama ve gübreleme yapılırsa tarıma elverişlidir. Kaliforniya (ABD) Orta Şili, Cape Bölgesi (Güney Afrika Cumhuriyeti), Akdeniz kıyıları ve Avustralya’nın güneyinde görülür.
Ilıman okyanus ikliminde karışık ormanların altında yer alan humuslu topraklardır. Toprağın üst kısmı, bitki kalıntılarından dolayı koyu renklidir ve humus bakımından zengindir. Aşırı yıkanma yoktur. Bu topraklar Batı Avrupa’da ve Türkiye’de Karadeniz kıyılarında yaygındır.
Soğuk nemli bölgelerin iğne yapraklı orman sahasında oluşan topraklardır. Yıkanma fazla olduğundan mineral bakımından fakirdir ve kül renginde olan topraklardır. Sibirya, Kuzey Avrupa, İskandinavya Yarımadası (İsveç, Norveç, Finlandiya) ve Kanada’da görülür.
Tundra iklim bölgesinin kışın on ay donan, yazın iki ay çözülerek bataklık hâlini alan verimsiz topraklarıdır. Üzerinde üç aylık yaz sıcaklığında yeşeren tundra denilen yosun ve otlardan oluşan bitki örtüsü vardır ve organik maddeler uzun süre çözünmeden toprakta kalır. Humus bakımından fakir ve tarıma elverişsiz topraklardır. Tundralar, kutup altı ikliminde görülen topraklardır. Kanada, İskandinav Yarımadası ve Sibirya’da geniş yer kaplarlar.
Çöllerde (yıllık toplam 200 mm’den az yağış alan yerlerde) görülen, humus bakımından fakir, az humuslu açık renkli verimsiz topraklardır. Çöllerde nem azlığı nedeniyle kimyasal çözülme yetersizdir, toprak oluşumu yeterince gerçekleşemez. Bu nedenle A horizonu yok denecek kadar incedir. Yağış azlığı ve şiddetli buharlaşma nedeniyle toprak yüzeyinde kireç ve tuz birikerek sert bir tabaka meydana getirir ve toprakta tarım yapılamaz.
Orta kuşakta, karaların iç kısımlarında, bozkırların görüldüğü yerlerde oluşan topraklardır. Kahverengi bozkır toprakları, 250-400 mm arası yağış alan, step bitki örtüsünün görüldüğü yerlerde oluşan humusu az, tahıl tarımına ve mera oluşmasına elverişli topraklardır.
Kestane rengi bozkır toprakları ise 400-600 mm arası yağış alan, step bitki örtüsüne sahip yerlerde oluşan humus oranı daha fazla ve tahıl tarımına elverişli topraklardır.
Yazları yağışlı karasal iklim koşullarında yetişen yüksek boylu çayırlar altında oluşan topraklardır. Sıcaklığın düşük olması nedeniyle çayır artıkları yeterince ayrışmadan toprak üzerinde kalır. Bu yüzden toprağın üst katı, siyah renklidir.
Çernozyomlar bitki besin maddeleri bakımından zengindirler. Ot verimi yüksek olduğu için buralarda, yoğun olarak büyük baş hayvancılık yapılır. Ukrayna, Rusya ve Kanada’ da; Türkiye’de ise Kuzeydoğu Anadolu’da yaygındır.
Azonal Topraklar (Taşınmış Topraklar)
Bulundukları yerlerden akarsu, rüzgârlar ve buzullar tarafından taşınarak çukurluk alanlarda biriktirilen topraklardır. Çeşitli yerlerden taşınıp geldiğinden bu tur topraklar verimlidir. Bu topraklarda organik kalıntı ve humus oranı yüksektir.
Yeryüzündeki yüksek yerler sürekli aşınmakta, aşındırılan bu materyaller uzak mesafelere taşınmaktadır. Bu materyaller iriliğine göre; çakıl, kum, mil olarak adlandırılır. Bunların hepsine birden alüvyon denir. Alüvyonların birikmesiyle oluşan topraklar alüvyal topraklardır. Alüvyonların horizonları yoktur. Alüvyal toprakların en yaygın olduğu yerler deltalardır. Vadi tabanlarının genişlediği yerlerdeki akarsu boyu ovaları da alüvyon topraklardan oluşur. Ayrıca pek çok ovanın tabanındaki verimli tarım alanları da alüvyonlarla kaplıdır. Alüvyal topraklar derin, geçirgen, kolay işlenebilen, suyun kolay temin edilebildiği topraklar olduğundan çok verimlidir. Çoğu iklim kuşağında görülebilir. Örneğin Nil deltası, Türkiye’de Çukurova alüvyal toprakların görüldüğü yerlerdendir.
Çöllerde ve yarı kurak iklimlerde rüzgârların, bitki örtüsünün cılız olduğu yüzeylerden kayaçları kopararak taşıdığı ve biriktirdiği topraklardır. Mineralce zengin kolay aşındırılabilen topraklardır.
Kutup bölgelerinde ve kalıcı kar sınırları çevresinde buzulların getirdiği materyallerin biriktirilmesi ile oluşan topraklardır. Mineralce zengindirler fakat sıcaklık şartlarının yetersiz olmasından tarıma elverişli değildirler.
4. Regosoller
Dağ eteklerinde biriken kum boyutundaki malzemeler ile akarsuların ve volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzemeler üzerinde gelişen verimli topraklardır. Ülkemizde Nevşehir yöresi gibi volkanik arazilerde yaygın olan bu gözenekli topraklar, patates tarımına oldukça elverişlidir.
Dağların yamaçlarında, çözülen malzemelerin yağmur ve sel suları tarafından taşınarak dağ eteklerinde biriktirilmesi ile oluşur. Kolüvyal topraklar verimli topraklardır. Üzüm bağları başta olmak üzere tarım için elverişlidir.
Litos, taş, litosol taşlı toprak demektir. Dağların eğimli yamaçlarında aşınma devamlı olursa ince malzemeler sürekli taşındığından geriye sadece taş ve çakıl gibi iri malzemeler kalır ve bu iri malzemenin hâkim olduğu taşlı topraklara litosol denir.
İntrazonal Topraklar
İntrazonal topraklar, zonal topraklar arasında adacıklar hâlinde oluşan, iklimden çok çevresel özelliklere göre biçimlenen topraklardır. İntrazonallerin oluşmasında daha çok kayaçların özelliği ve topoğrafya etkili olmaktadır. Bütün katmanlar gelişmemiş olup A ve C horizonlarına sahiptir.
Kurak ve yarı kurak bölgelerde görülür. Su buharlaştığında eriyik hâldeki çeşitli tuz ve karbonatlar toprağın yüzeyinde birikir. Çorak topraklar olarak bilinen bu topraklar verimsizdir. Tuzlu topraklar ve alkali topraklar olarak ikiye ayrılır.
Su oranı fazla olan topraklardır. Bataklık alanlarında veya taban suyu seviyesinin (yer altı suyu yüzeyinin) yüksek olduğu ovalarda oluşan topraklardır. Toprak yapısı ve alttaki katmanlar, suyu derinlere doğru sızdırmadığı için havalandırması az olan topraklardır. Erzurum Ovası örnek verilebilir.
3. Kalsimorfik Topraklar
Yumuşak kireç taşı ve killi kireç taşı (marn) depoları üzerinde oluşan topraklardır. Kireç yönünden zengindir. Bu topraklar ikiye ayrılır.
a) Rendzinalar: Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan bu topraklar, genellikle koyu renkli olup alt kısmında kireç birikimi mevcuttur.
Toprak Tipleri ve Özellikleri Ders Notu PDF İçin Tıklayın.
Yeryüzündeki Toprak Örtüsü Slaytı İçin Tıklayın.
Toprak Örtüsü Testi İçin Tıklayın.