KAYAÇLAR
Kayaç çeşitli mineral topluluklara verilen addır. Çeşitli mineralleri veya taş parçacıklarının veya tek bir mineralin çok sayıda birikmesinden meydana gelir.
Granit ve bazalt çeşitli minerallerdeki kum taşı, değişik kum tanelerinden, mermer ve kuvarsit tek bir mineralden oluşmuş kayaçlardır.
Kayaçların oluşumları sırasındaki doğal ortamı yansıtan bir çeşit belgelerdir. Yer kabuğunun jeolojik gelişmesinin izleri bu çeşit kayaç üzerinde izlenmiştir. Bu nedenle onlar yer kabuğunun doğal belgeleri sayılır.
Bugün yeryüzünde hüküm süren fiziksel olaylar, akarsuların aşındırma ve taşıma etkileri, çöllerde ve denizlerin değişik bölgelerinde farklı tortulların çökertilmesi, yeryüzünün değişik iklim kuşaklarının bulunması gibi jeolojik olayla bütün yer tarihi boyunca hep aynı şekilde, aynı düzende oluşmuştur. Yani eski jeolojik devirlere ait kayaçların oluşumu bugün yeryüzünde hüküm süren fiziksel olayların ışığı altında yorumlanabilir. Böylece kayaçlar oluşumu sırasında mevcut olan doğal ortamı aynen yansıtırlar.
A- PÜSKÜRÜK (MAĞMATİK-KATILAŞIM) KAYAÇLAR
Yerin derinliklerindeki eriyik halde maddelerden oluşan mağmanın bulunduğu yerden hareket ederek yeryüzüne veya yeryüzüne yakın çeşitli yerlerine sokulup soğuyarak katılaşması sonucu oluşur.
Katılaşım kayaçlar diğer bütün kayaçların kökenini oluşturur.
İç Püskürük ve Dış Püskürük olarak 2’ye ayrılır.
ÖZELLİKLERİ
• Yapıları kristallidir(taneli)
• Tabakalanma yoktur
• Kütleler halindedirler
• İçlerinde fosil bulunmaz
• Asitten etkilenmezler
1- DIŞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR
• Mağmanın yeryüzüne çıkarak soğuması sonucu oluşur
• Bu taşlar yarı kristallidir çıkan mağma hava ile teması sonucu çabuk soğumaya geçtiğinden tam kristalleşme olmaz
• Şekilsizdir az sayıda büyük kristal bulunabilir camsı bir yapı gösterirler
• Ülkemizde en çok andezit bazalt granit yaygındır
• Başlıcaları ;liparit, volkancamı(Obsidyen), katrantaşı, süngertaşı, inci taşı(perlit) ,trakit, andazit, bazalt
2- İÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR
• Yerkabuğu içindeki mağmanın yeryüzüne çıkmadan katılaşması ile oluşur
• Ağır ağır katılaştıklarından içindeki minareller iri billuridir
• En güzel örneği Granittir. Ayrıca siyenit, diyorit, gabro
• Yeraltında olmalarına karşın dış kuvvetlerin aşındırmasıyla yeryüzüne de çıkabilirler.
B- TORTUL(SEDİMENT) KAYAÇLAR
Bunların kaynağıda mağmadır ancak mağmatik taşlar yeryüzüne ulaşınca güneşlenme, buzullar, akarsu ve rüzgar aşındırması gibi çeşitli dış olaylarla karşılaşır
Bunun sonucunda denizlerde göllerde akarsu boylarında çöllerde tortulanma yolu ile kat kat birikmiş yada çökeltilerle oluşmuş taşlardır.
Kimyasal Tortul, Fiziksel Tortul ve Organik Tortul Kayaçlar olarak 3’e ayrılırlar.
ÖZELLİKLERİ
• Yapıları kristalli taneli değildir
• İçlerinde fosil bulunabilir
• Tabakalı bir yapıdadırlar
• Asitten etkilenirler
1- KİMYASAL TORTUL KAYAÇLAR
Suda eriyebilen kaya tuzu, kalker, jips gibi kayaların önce suda erimesi daha sonra çökelmesiyle meydana gelen kayaçlardır.
• Traverten(kifikitaş), sarkıt dikit, tuz (kaya tuzu), kireç taşı(kalker), dolomit, değirmentaşı, çakmaktaşı, boynuztaşı gibi
2- FİZİKSEL TORTUL KAYAÇLAR
Akarsu rüzgar buzul ve dalgaların yeryüzündeki kayaçlardan kopardıkları parçaların çukur yerlerde birikmesi ve doğal bir çimento ile yapışması sonucu oluşur.
• Yapışık kayaçlar: breş, konglomera(Çakılkaya), kumtaşı(Gre)
• Kil soyu kayaçlar: kil, mil, lös, kayağantaşı, marn
• Dağınık kayaçlar: kumlar, çakıllar, tozlar, toprak
• İri çakıllardan oluşanlara çakıl taşı( konglomera)
• Kum tanelerinden oluşanlara kum taşı(Gre)
• Kil tanelerinden oluşanlara kil taşı(Şist)
• Fiziksel tortul taşlar içindeki taneler eğer köşeli ise Breş adı verilir.
3- ORGANİK TORTUL KAYAÇLAR
Canlıların(insan hayvan bitki) öldükten sonra kalıntılarının çökelerek birikmesi ve zamanla taşlaşması sonucu oluşur.
• Mercan kalkeri, turba(yertezeği) ,linyit, taşkömürü, antrasit, asfalt, tebeşir gibi
• Karbon miktarı % 94 ise antrasit adını alır
• Karbon miktarı % 80 – 90 ise taş kömürüdür
• Karbon miktarı % 70 ise linyit oluşur
• Karbon miktarı % 60 ise turba oluşur.
C-BAŞKALAŞIM (MATEMORFİK) KAYAÇLAR
Katılaşım ve tortul kayaların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşmasıyla oluşan kayaçlardır.
Basınç ve sıcaklığın etkisiyle taşların fiziksel ve kimyasal yapıları değişir sertleşir ve renkleri koyulaşır
