İç Kuvvetler: Volkanizma
Yer’in derinliklerinde bulunan magmanın, yer kabuğundaki zayıf kısımlardan (çatlak, kırık vs.) yeryüzüne çıkmasına volkanizma denir.
DERİNLİK VOLKANİZMASI
Magmanın yer kabuğunun derinliklerindeki çatlaklardan yüzeye doğru olan hareketi sırasında lavların bir bölümü yüzey çıkamaz. Yüzeye çıkamayan lavlar çatlaklar arasına sokularak zamanla katılaşır. Soğuma sonucunda katılaşan bu kütlelerin büyük olanlarına batolit, bir damar aracılığıyla yer kabuğunun bir bölümüne sokulmuş olanlarına lakolit ve sill adı verilir.
Yer’in derinliklerinden gelen magma bazen çeşitli kütleleri keserek katılaşır. Bu şekilde oluşan kayalara dayk adı verilir. Bu şekiller zamanla üst kısımlarındaki tabakaların aşındırılması sonucu yüzeye çıkarlar.
YÜZEY VOLKANİZMASI
Magmanın yer kabuğunun zayıf olduğu kırıklı (fay) bölgelerden yüzeye çıkmasıyla yüzey volkanizması oluşur. Yüzey volkanizması sonucu çıkan malzemelerin birikmesiyle volkan konileri oluşur.
Volkan konisinin üst kesiminde huni şeklindeki çukurluğa krater, magma haznesi ile bu çukurluk arasındaki kanala ise baca adı verilir.
Bazı volkan konilerinin krater kısımlarının çökmesiyle ya da ikinci bir püskürmeyle parçalanmasıyla daha büyük çukurluklar oluşur. Bunlara kaldera adı verilir. Bazı volkanik olaylarda, katı ve akışkan maddeler püskürmez. Buralarda sadece gaz patlamaları olur. Bu tür patlamalarla oluşan çukurluklara maar adı verilir.
Volkan konilerinden yeryüzüne çeşitli malzemeler atılır. Bunların başında lavlar gelir. Lav, yeryüzüne çıkan akışkan kıvamdaki magmadır. Volkanlardan dışarı atılan bir diğer unsur gazlardır. Gazlar, magma içinde yüksek basınç nedeniyle çözünük hâlde bulunur.
Magma yeryüzüne çıkınca soğuduğundan ve üzerindeki basınç kalktığından gazlar serbest kalır. Bu gazların önemli bölümünü su buharı oluşturmaktadır.
Volkanlardan büyük basınçla çıkan gazlar beraberinde katı malzemeleri de sürükler. Bu malzemelerden boyutları 1 cm’den küçük olanlara volkan külü, 1 cm’den büyük olanlara lapilli (volkan çakılı), daha büyük olanlara ise volkan bombası denir.
Volkanik dağların bulunduğu alanlar maden bakımından zengindir. Volkanizma sonucu kurşun, çinko, pirit, manganez, krom gibi madenler meydana gelir. Ayrıca volkanik alanlardaki topraklar çok verimlidir.
VOLKAN ŞEKİLLERİ
Yeryüzüne kırık hatları boyunca çıkan magma, üzerindeki basınç etkisi ortadan kalktığında akışkan bir hâl alır. Volkanların püskürttüğü malzemeler ile yeryüzüne çıkan lavların özelliğine göre farklı şekillerde volkan konileri oluşur.
1-Kül Konileri
Volkanlardan çıkan kül, kum ve çakıl gibi katı maddelerin volkan bacasının çevresinde üst üste birikmesiyle oluşan koni biçimindeki volkanlardır.
2-Kalkan Biçimindeki Volkanlar
Magmadan gelen malzemenin bazik karakterli ve akışkan lavlar şeklinde yüzeye çıktığı arazilerde kalkana benzer, basık ve yayvan volkan konileri oluşur. Diyarbakır yakınlarındaki Karacadağ volkanı bu tür bir volkandır.
3-Tabakalı Volkanlar
Magmadan gelen malzemenin asit karakterli ve yoğun lavlar şeklinde yüzeye çıktığı arazilerde dik volkan konileri oluşur. Lavların fazla akışkan olmaması nedeniyle tabakalar hâlinde biriktiği bu konilerde, ana koninin etrafında daha küçük parazit koniler de yer alır. Japonya’daki Fuji, Filipinler’deki Mayon ve Türkiye’deki Büyük Ağrı bu tür dağlara birer örnektir.
VOLKANLARIN YERYUZUNDEKI DAĞILIŞI
Belli aralıklarla çeşitli materyaller çıkarmaya devam eden volkanlara aktif volkan, faaliyeti sona ermiş volkanlara ise sönmüş volkan adı verilir. Sönmüş hâldeki volkanlar belli zaman sonra tekrar faaliyete geçebilir. Yeryüzündeki volkanların büyük bir kısmı sönmüş hâldedir. Buna rağmen yeryüzünde 500’e yakın aktif volkan bulunmaktadır. Aktif volkanların büyük bir kısmı Büyük Okyanus ve çevresinde toplanmıştır. Çünkü buralar kıvrılma ve kırılmaların meydana geldiği levha sınırlarıdır. Bu nedenle Büyük Okyanus çevresine Pasifik ateş çemberi adı verilmiştir. Atlas Okyanusu’nun orta kesimi, Afrika’nın doğusu, Akdeniz çevresi, Alp – Himalaya kuşağı yeryüzündeki diğer volkanik alanlardır.
